Nguyễn Trung Trực là tấm gương sáng ngời về lòng yêu nước, chí khí quật cường. Ông là một trong những người đầu tiên chống Thực dân pháp ở Nam bộ. Ông tên thật là Nguyễn Văn Lịch (Quản Lịch). Sinh năm Mậu Tuất-1838, tại Phủ Tân An. Tuổi trưởng thành của ông cũng là lúc vận mệnh dân tộc như ngàn cân treo sợi tóc.
Năm 1858, Nguyễn Trung Trực tham gia kháng chiến ở Đồn Chí Hòa. Sau đó, làm thủ lĩnh nghĩa quân ở Bến Lức dọc theo sông Vàm Cỏ Đông. Ông đã lập nên với hai chiến công vang dội trong lịch sử kháng chiến chống Pháp của dân tộc. Đó là trận đốt tàu Esperance trên vàm Nhật Tảo và trận đánh thành Kiên Giang.
Trãi qua quá trình lịch sử, ngày 10 tháng 12 năm 1861 Nguyễn Trung Trực đã đốt cháy tàu giặc Pháp Esperance trên vàm sông Nhật Tảo. Tàu giặc bị đốt lửa cháy hừng hực đỏ rực cả vàm sông Nhật Tảo. Tàu chìm mang theo xác 17 tên giặc.
Thừa thắng xông lên, nghĩa quân tiếp tục đánh úp đồn Cần Giuộc, phá tề ở Cái Bè, Rạch Gầm. Tin thắng lớn ở Nhật Tảo như động viên nghĩa quân các nơi thêm hăng say giết giặc cứu nước.
Ngày 16 tháng 6 năm 1868 Nguyễn Trung Trực lại chỉ huy nghĩa quân tiêu diệt đồn Rạch Giá lập nên chiến công vang dội.
Nhờ sự trợ giúp của cô Ba Đỏ – người Khmer lai Pháp, nhưng yêu nước cùng với Xã Lý, Quản Cầu ở ngay trong hàng ngũ địch làm nội ứng cho nghĩa quân. Kế hoạch chuẩn bị hoàn tất, thì Đội Lượm ra hàng giặc, tố giác. Bán tín bán nghi Pháp cho bắt ngay cô Ba Đỏ, Xã Lý và Quản Cầu. Bắt xong chúng tỏ ra chủ quan vì cho rằng ông mất cơ hội để khởi binh nên lơ là thiếu cảnh giác canh phòng.
Nguyễn Trung Trực ra lệnh cho nghĩa quân đã tập trung trước 2 ngày ở Tà Niên, lặng lẽ vượt vàm sông Cái Lớn. Trời tối như mực và trận mưa như trút nước đã ủng hộ nghĩa quân. Chờ lúc giặc ngủ say, 4 giờ sáng ngày 16 tháng 6 năm 1868 Nguyễn Trung Trực ra lệnh tấn công đồn Rạch Giá bất ngờ, lính Pháp chết như rạ. Quản Cầu, Xã Lý, cô Ba Đỏ được giải cứu. Đồn bị quân ta phóng lửa cháy rực trời, nhân dân reo mừng chiến thắng.
2 ngày sau, quân pháp cho viện binh đánh chiếm lại thành Rạch Giá. Với lực lượng không cân sức, để bảo đảm an toàn cho nghĩa quân; Nguyễn Trung Trực cho lui quân về Hòn Chông rồi ra Phú Quốc. Tại Phú Quốc ông cho xây dựng căn cứ chính ở rạch Cửa Cạn để phòng thủ. Địch dồn hết lực lượng tấn công Phú Quốc quyết đàn áp cho bằng được lực lượng nghĩa quân. Với tinh thần chiến đấu ngoan cường Nguyễn Trung Trực cùng nghĩa quân đã anh dũng chiến đấu đánh trả đẩy lùi được nhiều đợt tấn công vây ráp của địch. Tuy nhiên, do tình thế rất khó khăn về vũ khí, lương thực, vợ con bị chết, mẹ ông cũng bị giặc bắt, viện binh giặc lại rất mạnh. Cuối cùng ông bị thương và bị giặc bắt.
Giặc Pháp dụ dỗ, mua chuộc ông quy hàng sẽ được an toàn, hưởng bổng lộc, ông khẳng khái trả lời: “Tôi chỉ muốn một chức thôi…chức gì mà tôi có quyền chặt đầu tất cả bọn Tây”. Chúng dăm dọa sẽ giết sạch những người nổi lên chống Pháp như ông và ông đã dõng dạc tuyên bố: “Bao giờ người Tây nhổ hết cỏ nước Nam mới hết người Nam đánh Tây”.
Không thuyết phục được ý chí kiên cường của người anh hùng yêu nước, ngày 27 tháng 10 năm 1868 bọn giặc cướp nước đã mang Ông ra xử tử tại Rạch Giá. Để tỏ lòng kính trọng đồng bào Tà Niên đã dệt chiếu bông trải kín con đường đến pháp trường để tiễn bước chân người anh hùng đi vào lòng dân tộc!
Cũng chính vì thế mà không chỉ riêng phú quốc hay rạch giá mà nhiều nơi lập đền thờ thờ ông như 1 vị thần
Đền Nguyễn Trung Trực ở huyện đảo Phú Quốc, tỉnh Kiên Giang
Đình Nguyễn Trung Trực và Mộ Nguyễn Trung Trực trong khuôn viên đình Nguyễn Trung Trực ở thành phố Rạch Giá, tỉnh Kiên Giang
Đình Nguyễn Trung Trực ở ấp 1, thị trấn Long Phú, huyện Long Phú, tỉnh Sóc Trăng
Đền Nguyễn Trung Trực ở xã An hải, huyện Đông hải, tỉnh Bạc Liêu
Đền thờ Nguyễn Trung Trực ở bên sông Nhật Tảo, xã An Nhật Tân, huyện Tân Trụ, tỉnh Long An